Tijdens een citytrip Berlijn kan je er niet om heen: die stad ademt gewoonweg geschiedenis. Overal vind je sporen terug van de Koude oorlog, die de stad ook letterlijk in tweeën verdeelde. De Berlijnse Muur, Checkpoint Charlie,… Bezienswaardigheden die er bij een bezoek aan Berlijn sowieso bij horen. Maar wat voor mij de communistische dictatuur het meest tot leven bracht, was een bezoek aan de Stasi-gevangenis in Berlijn, in het stadsdeel Hohenschönhausen.
Denk aan de serie Weissensee op Netflix. Die scène waarin Julia, één van de hoofdpersonages, uitlegt hoe ze aan haar chronische hoest komt. Ze heeft dagenlang in een vochtige, donkere cel rechtop moeten staan, zonder onderbreking, en met haar blote voeten in ijskoud water.
Denk aan de film Das leben der anderen. Een verhoor waar geen einde aan komt, waarbij de ondervraagde huilend smeekt om heel even te mogen slapen, en tenslotte na urenlange psychologische martelingen iets bekent dat hij nooit gedaan heeft, vrienden verraadt die niets verkeerd deden.
Beelden van lange gangen, met rode lampen boven zware metalen deuren, waar een gevangene in een felblauw uniform met gebogen hoofd doorheen geloodst wordt, op weg naar het zoveelste verhoor. De zoveelste marteling.
Beelden van cellen in de kelder, waar geen daglicht kan komen, maar waar dag en nacht kunstlicht brandt, zodat de gevangen er alle tijdsbesef verliezen en ten onder gaan aan slaapdeprivatie.
Dat alles. Maar dan in het echt.
In het vroegere Oost-Berlijn ligt een voormalige Stasi-gevangenis, Hohenschönhausen. Officieel bestond de gevangenis niet. Hij stond immers op geen enkele plattegrond van de stad. En toch hebben er in die 40 jaar dat de Stasi er gebruik van gemaakt heeft ongeveer 11.000 mensen gevangen gezeten. Niet noodzakelijk omdat ze iets misdaan hadden. Nee, alleen al de indruk wekken dat je tegen het DDR-regime was, volstond vaak om gearresteerd te worden.
De Stasi-gevangenis in Berlijn is vandaag nog zo goed als intact, en de plek is nu een Gedenkstätte, een monument voor de slachtoffers van het communisme in Duitsland. Je kan de gevangenis ook bezoeken, weliswaar enkel met een gids. Dagelijks worden er op vaste tijdstippen rondleidingen voorzien.
Je kan de rondleiding doen met een Engelstalige of Duitstalige gids. De gidsen zijn meestal mensen die zelf nog in een Stasi-gevangenis gezeten hebben. Pas in 1990 werden de laatste gevangenen er immers vrijgelaten. Ze vertellen je dus niet alleen de geschiedenis van de gevangenis. Ze vertellen je hun persoonlijke verhaal. Hun zogezegde misdaden. De folteringen waaraan ze hier onderworpen werden. Ze nemen je mee in hun herinneringen, naar plaatsen die geen daglicht kunnen verdragen.
Dichterbij kan je niet komen.
Wij beslisten er heen te fietsen, maar Hohenschönhausen lag verder buiten het centrum van Berlijn dan we gedacht hadden. Het was een flink eind fietsen en bovendien begon het onderweg te watergieten. Verkleumd en met een doorweekte jeansbroek blijken we net op tijd om te starten aan de rondleiding met een Duitse gids. Voor de Engelstalige tour van vandaag zijn we te laat. Ik ben doornat en heb het koud in mijn te dunne jasje. Hoewel mijn Duits niet geweldig is, heb ik voldoende kennis om de uitleg grotendeels te kunnen volgen. We beslissen dus om mee te gaan op de Duitstalige rondleiding. Het zal de ganse rondleiding blijven regenen, maar eigenlijk bestaat er geen geschikter weer dan regen om deze hel bij te bezoeken.
Onze gids begint met het tonen van een film over de geschiedenis van de gevangenis. Vervolgens vertelt hij op monotone toon hoe hij tot 3x toe gearresteerd geweest is door de Stasi. Tot 3x toe opgesloten werd in een gevangenis zoals deze. Hij vertelt over de onterechte beschuldigingen, de folteringen, de mensonterende behandeling door de cipiers, de angst die gezaaid werd. Na zijn eerste arrestatie was het onmogelijk voor hem om nog te kunnen gaan studeren, of om werk te vinden. Pas na de val van de muur krijgt hij zijn reputatie terug, maar dan is hij te oud om nog iets nieuws te leren, om iets anders te kunnen gaan doen.
Dus slijt hij nu zijn dagen opnieuw tussen de muren waarbinnen hij ooit zijn toekomst verloren is. Hij heeft er ook een boek over geschreven, dat hij op het einde van de rondleiding te koop aanbiedt. We kopen er stilzwijgend allemaal een exemplaar van. En geven hem daarbovenop nog een fooi.
Ik ben rillend en doorweekt begonnen aan de rondleiding. Maar mijn kletsnatte jeansbroek en koude voeten deren me op het einde niet meer. Want van deze 2 uur durende rondleiding kreeg ik het pas echt koud, tot op het bot. De kilte van het communisme kruipt tot onder je huid.
Op geen enkele andere plek in Berlijn komt de geschiedenis volgens mij zo sterk tot leven als hier, tussen de muren van een Stasi-gevangenis, verteld door iemand wiens leven verwoest werd door de dictatuur van de DDR.
Praktisch
- Adres: Genslerstrasse 66, Hohenschönhausen, Berlijn
- Website: https://www.stiftung-hsh.de/
- Openbaar vervoer: Tram M5 Freienwalder Strasse of M6 Genslerstrasse
- Fiets: ongeveer 10 km vanaf Brandenburger Tor (wij fietsten er ongeveer 40 minuten over, inclusief verdwalen)
dream big, travel light 